دریای خَزَر یا دریای مازندران از شمال به روسیه، از جنوب به ایران، از غرب به جمهوری آذربایجان و ازشرق به جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. هم‌اینک دریای مازندران برای کانیهای پربار نفتش نگاه جهان را به خود کشانده ‌است. از دیگر منابع این دریا خاویار را می‌توان نام برد. این دریاچه را به علت گسترده بودنش دریا می‌خوانند زیرا بزرگ ترین دریاچه جهان است.

 

عمق آن از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کم‌تر از ۱۰ متر، در بخش میانی بین۱۸۰ تا ۷۸۸ متر و در بخش جنوبی که آب‌های کناره ایران را تشکیل می‌دهد به ۹۶۰ تا ۱۰۰۰ متر می‌رسد. تا ژرفای ۱۰۲۵ متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده‌است. جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان می‌شود منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه‌های دیگر کشورها می‌شود.

 

اهمیت دریای خزر:

     الف- به عنوان یک منبع بزرگ مواد غذایی

این دریا، محیط زیست گرانبهاترین ماهی‌های دنیا است. در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند یعنی سواحل مربوط به ایران، ۷۸ گونه و زیرگونه ماهی یافت می‌شود. دریای مازندران یکی از بی‌همتاترین بوم‌شناخت‌های آبی جهان بوده که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های خاویاری جهان است. ۹۰ درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریا است.

     ب- به عنوان یک عامل موثر در تغییرات آب و هوایی

این دریا، به همراه دریای مدیترانه یکی از عوامل موثر در ایجاد آب و هوای مرطوب و معتدل در کرانه شمالی سلسله جبال البرز و نیز وزش بادهای محلی است که موجب ایجاد جنگلهای متراکم و وسیع و نیز حاصلخیزی خاک شده است.

 

 

نام‌های گوناگون دریای خزر و گستره استعمال آن‌ها

به دلایل مختلف تاکنون نام‌های متفاوتی در زبان‌های مختلف به‌روی این دریا گذارده شده‌است که عبارتند از:

1- دریای کاسپین: این نام در بسیاری از زبان‌های جهان برای اشاره به این دریاچه به‌کار می‌رود. کاسپین خود از نام قوم سفید پوست کاسپی گرفته شده‌است که ابتدا در کرانه‌های باختری تا جنوب باختری آن ساکن بوده‌اند و به تدریج تا کرانه های جنوبی آمدند، از لحاظ قوم شناسی نیز به استناد پژوهش جدیدی که درباره ژنتیک مردمان جنوبی این دریا شده، گواهی دال بر این ادعاست که اثبات می کند مردمان گیلک زبان (شامل تبری ها و دیلمی ها) همگی از طرف پدری از نوادگان مردمی هستند که از غرب دریا آمده اند.

 

وجود شهری به نام دروازه کاسپین (یا دربند) در باب ورودی مملکت باستانی تبرستان (که هم اکنون در استان تهران قرار دارد چرا که در گذشته های دور بخشهای وسیعی ازشمال استانهای  تهران ، قزوین ، سمنان ) گواهی دیگر بر این ادعاست. نام‌های کاشان و قزوین نیز موید این موضوع اند. کاسپین نام جهانی و حقیقی این دریا است.

 

2- دریای مازندران: در اسنادی که در مؤسسات معتبر روسیه است آمده که نوجین زیس برای روس‌ها اولین بار آن را در قرن دوازدهم ثبت نموده و ذکر کرده که ایرانیان آن را قرن‌ها دریای تبرستان می‌خواندند، ولی چون واژه مازندران میان بومیان تبرستان جایگزین گشته، آن را دریای مازندران می‌خوانند، همچنین در میان دانشمندان اسلامی دریای مازندران برروی نقشه‌ها ثبت می‌گشته گذشته از آن نام دریای تبرستان به دلیل مجاورت دولت تبرستان به آن بوده‌ است، از طرفی هیرکانیا که در منابع یونانی و لاتین آمده و نام‌های جرجان، ساری، خراسان، گیلان که زمانی بر روی این دریا بوده‌ است، همگی به مناطقی از تبرستان باستانی (که مازندران امروزی باقیمانده آن است) برمی گردد.

3- دریای خزر: این نام، نام قومی بربر، ستیزه جو و غیر ایرانی که در بین شمال غربی دریا و دریای سیاه سکونت داشتند و به دین یهودیت گرویده بودند. بنای استحکامات بزرگی چون شهر دربند یا (باب الابواب) در شمال قفقاز در عهد ساسانیان، که برای جلوگیری از تجاوزگریها و ویرانگریهای خزران صورت گرفت، هنوز پا برجاست. رواج امروزی دریای خزر به طور کلی به زمان اشغالگری روس‌ها در دوره قاجاریه و کوتاه سازی دست ایرانیان از این دریا برمی گردد. همچنین رواج اصطلاح خز به معنی جوات همان خلاصه واژه خزر می باشد.

 

دریای شمال ایران از دیر زمان به یکی از نام های ایرانی معروف بوده است و در آثار اغلب مورخان معروف ایرانی از این دریا به دو نام دریای تبرستان (طبرستان) یا دریای مازندران نام برده شده که در اسناد و دایره المعارف های معتبر نیز هر دو نام، مهر تاییدی بر ایرانی بودن این دریا در طول تاریخ بوده است. این دریا به نام مازندران ثبت و شناخته شده است و اسناد موجود در این زمینه نشان می دهد ایرانیان آن را قرنها دریای تبرستان می خواندند ولی چون واژه مازندران میان بومیان تبرستان جایگزین گشته آن را دریای مازندران می خوانند. در هیچ کدام از نام های قدیمی نام خزر نبوده و از دوره قاجار این نام مجعول و غیر ایرانی وارد اسناد از جمله قراردادهای ننگین گلستان و ترکمنچای شده است؛ خزر نامی است برگرفته از قوم خزر که در بخش شمالی دریا ساکن شده اند و قومی غیر ایرانی و ستیزه جو و مهاجم بودند و هر از گاهی به شهرهای ایران و ارمنستان و آذربایجان که جزو قلمرو ایران بودند هجوم می آوردند.